بهتان در اخلاقبهتان، واژه‌ای قرآنی و حدیثی با مفهوم اخلاقی می‌باشد. ۱ - معنای لغوی و اصطلاحیاین واژه از ماده «بهت» به معنای متحیّرساختن و شدن، عاجز و ناتوان شدن، و در لغت به معانیِ کذب، دروغ بستن و افترا زدن است. بهتان در اصطلاح قرآن ، حدیث و اخلاق به دروغ نسبت دادن گناه یا خطا به دیگری است. [۱]
ابن فارس، معجم مقاییس اللغه، ذیل «بهت»، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قم ۱۴۰۴.
[۲]
سعید شرتونی، اقرب الموارد فی فصح العربیه و الشّوارد، ذیل «بهت»، قم ۱۴۰۳.
[۳]
فخرالدین بن محمد طریحی، مجمع البحرین، ذیل «بهت»، چاپ احمد حسینی، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۴]
حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ذیل «بهت»، چاپ محمد سید کیلانی، بیروت.
[۵]
ابوالحسن شعرانی، نثر طوبی، ذیل «بهت»، یا، دائرة المعارف لغات قرآن مجید، تهران ۱۳۹۸.
[۶]
ابن منظور، لسان العرب، ذیل «بهت»، قم ۱۳۶۳ ش.
[۷]
محمد باقر محقق، دائرة الفرائد در فرهنگ قرآن، ذیل «بهت»، تهران.
[۸]
مهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۲، ص۳۱۵، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
۲ - دلیل اطلاق بهتان بر افترا و دروغبنابر منابع لغت و تفسیر ، بهتان از آن رو بر افترا و دروغ بستن اطلاق می‌شود که چنین کاری شنونده یا فرد مورد افترا را مبهوت و متحیّر می‌سازد. برخی منابع مزبور، [۹]
سعید شرتونی، اقرب الموارد فی فصح العربیه و الشّوارد، ذیل «بهت»، قم ۱۴۰۳.
[۱۰]
فخرالدین بن محمد طریحی، مجمع البحرین، ذیل «بهت»، چاپ احمد حسینی، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۱۱]
ابوالحسن شعرانی، نثر طوبی، ذیل «بهت»، یا، دائرة المعارف لغات قرآن مجید، تهران ۱۳۹۸.
مراد از بهتان را صرفاً افترا و کذبی می‌دانند که موجب بهت و حیرت شود.۳ - واژه بهتان در قرآنواژه «بهتان» در قرآن کریم شش بار آمده است. همچنانکه نراقی [۱۲]
مهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۲، ص۳۱۵، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
متذکّر شده، مفهوم قرآنیِ بهتان در آیه ۱۱۲ سوره نساء بیان شده، که در آن انتساب خطا و گناهان خود به فرد بی گناه بهتان تلقّی شده است.۴ - تفاسیر درباره بهتان در قرآنبرخی مفسران [۱۴]
محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل احزاب :۵۸، بیروت ۱۹۶۵، قاهره ۱۹۶۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ ش.
مفاد آیه ۵۸ سوره احزاب را، که آزار مؤمنان را بدون آن‌که جرمی مرتکب شده باشند بهتان تلقّی کرده، مشابه آیه مذکور می‌دانند. بعضی تفاسیر این آیه را متضمّن تشبیه جرم ایذاء به بهتان دانسته [۱۶]
محمد حسین طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه، بیروت ۱۳۹۰ـ۱۳۹۴/ ۱۹۷۱ـ ۱۹۷۴.
و برخی دیگر مراد آن را آزار زبانی شمرده‌اند که از مصادیق بهتان است. [۱۷]
فضل بن حسن طبرسی، جوامع الجامع فی تفسیر قرآن المجید، ذیل آیه، تبریز ۱۳۷۹.
۵ - نکوهش بهتان در قرآندر برخی آیات، مصادیقی از بهتان ذکر و نکوهیده شده است؛ از جمله در دو آیه ۱۵۶ سوره نساء و ۱۶ سوره نور درباره سخن بنی اسرائیل درباره مریم علیهاالسلام و اتّهام فحشا به وی و نیز ماجرای اِفک، تعبیر «بهتان عظیم» به کار رفته است. [۲۰]
محمود بن عمر زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ذیل این دو آیه، بیروت.
۶ - مراد از بهتان در آیه بیستم سوره نساءمراد از بهتان در آیه بیستم سوره نساء ظاهراً نسبت فحشا به زوجه از سوی زوج یا نسبت دروغ می‌باشد. [۲۲]
محمود بن عمر زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ذیل آیه، بیروت.
به گفته طباطبائی [۲۳]
محمد حسین طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل نساء:۲۰، بیروت ۱۳۹۰ـ۱۳۹۴/ ۱۹۷۱ـ ۱۹۷۴.
کاربرد «بهتان» در مورد دروغ از آن جهت است که غالباً بهتان متضمّن کذب هم هست.۷ - مفهوم بهتان در سوره ممتحنههمچنین در آیه دوازدهم سوره ممتحنه، بنابر تفاسیر، مفهوم بهتان انتسابِ کودک پیدا شده (لقیط) یا ناشی از زنا ، از سوی زن به شوهر است. در احادیث نیز بهتان به همین مفهوم عام به کار رفته و بدان تصریح شده است (مثلاً: والبُهت'انُ اَنْ تقولَ فیهِ م'ا لَیْسَ فیه) [۲۴]
محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۲، ص۳۵۸، حدیث ۶، چاپ علی اکبر غفاری، تهران ۱۳۸۱ـ ۱۳۸۸.
[۲۵]
محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۲، ص۳۵۸، حدیث ۷، چاپ علی اکبر غفاری، تهران ۱۳۸۱ـ ۱۳۸۸.
[۲۶]
محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه الی تحصیل مسایل الشریعه، ج۸، ص۶۰۳ـ ۶۰۴، حدیث ۲، چاپ عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۷]
محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه الی تحصیل مسایل الشریعه، ج۸، ص۶۰۴، حدیث ۳، چاپ عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۸]
آرنت یان ونسینک، المعجم المفهرس لالفاظ الحدیث النبوی، ذیل «بهت»، لیدن ۱۹۳۶ـ۱۹۶۹.
۸ - بهتان در روایاتدر احادیثِ متعدّدی، از جمله در سفارش پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم به ابوذر، بهتان با غیبت مقایسه شده و آمده که غیبت ابراز و آشکار کردن چیزی است که در وجود مؤمن پنهان و مخفی است، ولی بهتان انتساب چیزی به مؤمن از روی دروغ است [۲۹]
محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه الی تحصیل مسایل الشریعه، ج۸، ص۵۹۸ ـ ۵۹۹، حدیث ۹، چاپ عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۳۰]
محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه الی تحصیل مسایل الشریعه، ج۸، ص۶۰۰، حدیث ۱۴، چاپ عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۳۱]
محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه الی تحصیل مسایل الشریعه، ج۸، ص۶۰۲ـ۶۰۳، حدیث ۲۲، چاپ عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۳۲]
محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۲، ص۳۵۸، حدیث ۷، چاپ علی اکبر غفاری، تهران ۱۳۸۱ـ ۱۳۸۸.
در احادیث، بر بزرگیِ گناه بهتان و عقوبت سنگین اخروی آن تأکید شده است [۳۶]
محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۲، ص۳۵۷ـ۳۵۸، حدیث ۵، چاپ علی اکبر غفاری، تهران ۱۳۸۱ـ ۱۳۸۸.
[۳۷]
محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه الی تحصیل مسایل الشریعه، ج۸، ص۵۲۸، حدیث ۷، چاپ عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۳۸]
محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه الی تحصیل مسایل الشریعه، ج۸، ص۶۰۳ـ۶۰۴، حدیث ۱_ ۲، چاپ عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
. به گفته نراقی [۳۹]
مهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۲، ص۳۲۴، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
گناه بهتان از غیبت و دروغ بزرگ‌تر است و، علاوه بر احادیث خاصّ بهتان، احادیث وارده درباره نکوهش «گناهان ناشی از زبان» نیز بر حرمت و ذمّ بهتان دلالت دارد. ۹ - فهرست منابع(۱) ابن فارس، معجم مقاییس اللغه، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قم ۱۴۰۴. (۲) ابن منظور، لسان العرب، قم ۱۳۶۳ ش. (۳) محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه الی تحصیل مسایل الشریعه، چاپ عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۴) حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، چاپ محمد سید کیلانی، بیروت. (۵) محمود بن عمر زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت. (۶) سعید شرتونی، اقرب الموارد فی فصح العربیه و الشّوارد، قم ۱۴۰۳. (۷) ابوالحسن شعرانی، نثر طوبی، یا، دائرة المعارف لغات قرآن مجید، تهران ۱۳۹۸. (۸) محمد حسین طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت ۱۳۹۰ـ۱۳۹۴/ ۱۹۷۱ـ ۱۹۷۴. (۹) فضل بن حسن طبرسی، جوامع الجامع فی تفسیر قرآن المجید، تبریز ۱۳۷۹. (۱۰) فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل الله یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۱۱) فخرالدین بن محمد طریحی، مجمع البحرین، چاپ احمد حسینی، تهران ۱۳۶۲ ش. (۱۲) خلیل بن احمد فراهیدی، کتاب العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم ۱۴۰۹. (۱۳) محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت ۱۹۶۵، قاهره ۱۹۶۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ ش. (۱۴) محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، چاپ علی اکبر غفاری، تهران ۱۳۸۱ـ ۱۳۸۸. (۱۵) محمدباقر بن محمد تقی مجلسی، بحارالانوار، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۱۶) محمد باقر محقق، دائرة الفرائد در فرهنگ قرآن، تهران. (۱۷) مهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸. (۱۸) آرنت یان ونسینک، المعجم المفهرس لالفاظ الحدیث النبوی، لیدن ۱۹۳۶ـ۱۹۶۹. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بهتان در اخلاق»، شماره۲۲۱۸. |